Η Κύπρος η μαρτυρική μεγαλόνησος, πέρασε από πολλές συμπληγάδες για να φθάσει σε αυτο το σημείο. Σαν σήμερα το 1959 υπογράφεται στο Λονδίνο μεταξύ της Βρετανίας, της Ελλάδας και της Τουρκίας η συμφωνία για την Κύπρο, που έχει μείνει στην ιστορία ως Συμφωνία Ζυρίχης – Λονδίνου.
Έτσι λοιπόν ιδρύθηκε η ανεξάρτητη Κυπριακή Δημοκρατία, με Ελληνοκύπριο Πρόεδρο και Τουρκοκύπριο αντιπρόεδρο, μετά το τέλος της βρετανικής κυριαρχίας.
Η συμφωνία ολοκληρώθηκε στην Ζυρίχη , με την παρουσία των δύο πρωθυπουργών της Ελλάδας και της Τουρκίας, Κωνσταντίνου Καραμανλή, Αντάν Μεντερές των δύο υπουργών εξωτερικών και σημαντικών διπλωματών.
Η βασική συνθήκη ονομάστηκε «Βασική Διάρθρωση της Δημοκρατίας της Κύπρου» και αναφέρεται στο συνταγματικό καθεστώς της Κύπρου. Το όνομα του νέου κράτος ήταν, «Δημοκρατίας της Κύπρου». Συνολικά στην συμφωνία, το μόνο διαχωριστικό που έγινε δεκτό ήταν η πρόνοια για ξεχωριστούς δήμους ελληνικούς και τουρκικούς στις πέντε μεγαλύτερες πόλεις.
Αρχικά, ο Μακάριος εξέφρασε γραπτώς την ικανοποίηση του και συνεχάρη γραπτώς, τον Καραμανλή , στην πορεία όμως μελετώντας καλύτερα τις συμφωνίες εξέφρασε τις αντιρρήσεις του, αλλά μετά από νέα συνάντηση, με τον Έλληνα πρωθυπουργό , υποχώρησε και έδειξε ότι πείστηκε, από τις εξηγήσεις.
Οι εργασίες της Πενταμερούς Διασκέψεως , στο Λονδίνο, ξεκίνησαν στις 17 Φεβρουαρίου 1959, στην οποία πήραν των κυβερνήσεων Βρετανίας, Ελλάδας, Τουρκία και εκπρόσωποι της ελληνοκυπριακής και τουρκοκυπριακής κοινότητας. Μετά από πολλές διεργασίες η συμφωνία, υπογράφηκε στις 19 Φεβρουαρίου 1959.
Κύπρος: Το νέο Σύνταγμα
Το νέο κράτος αποκτούσε προεδρικό πολίτευμα θα έχει επικεφαλής Έλληνα Πρόεδρο και Τούρκο Αντιπρόεδρο. Αμφότεροι θα εκλέγονται αντίστοιχα από την ελληνική και την τουρκική κοινότητα . Πρόεδρος και αντιπρόεδρος αποκτούσαν δικαίωμα βέτο για κάθε νόμο ή και απόφαση που σχετίζεται με τα σημαντικά ζητήματα και ειδικότερα για τα εξωτερικά θέματα , τις ένοπλες δυνάμεις και θέματα εσωτερικής ασφάλειας. Για άλλους νόμους και αποφάσεις καθώς και για τον προϋπολογισμό, θα είχαν δικαίωμα να τα αποπέμψουν στο υπουργικό συμβούλιο ή στην Βουλή, για επανεξέταση. Εκτός από την διακοινοτική Βουλή, η κάθε κοινότητα, διέθετε την δική της βουλή, με καθήκοντα άσκησης εξουσίας, σε θρησκευτικές, πολιτιστικές υποθέσεις και σε θέματα, που αφορούν μεμονωμένα, είτε τους Έλληνες είτε τους Τούρκους.
Το Σύνταγμα του 1960, ήταν ένα δύσκολο κείμενο, που αποτέλεσε προϊόν των συμβιβασμών , και των δύο συμφωνιών της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Εμποτισμένο με την δυαδική αρχή και μια σειρά, από άρθρα υπαγόρευαν την υποχρεωτική ισορροπία των δύο κοινοτήτων, η προστασία της τουρκικής μειονότητας και ουσιαστικά η απαγόρευση της ενότητας με την Ελλάδα.
Την Συνταγματική Επιτροπή, ο Θεμιστοκλής Τσάτσος (Ελλάδα) και ο Νιχάτ Ερίμ (Τουρκίας ο Γλαύκος Κληρίδης και ο Ραούφ Ντενκτάς, εκ μέρους των δύο κοινοτήτων της και ουδέτερο μέλος, ο Ελβετός καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου, Μαρσέλ Μπριτέλ.
Σε πρώτη φάση, οι δύο πλευρές προσπαθούσαν να εμποδίσουν το νομοθετικό έργο , ώστε να εξασφαλίσουν, περισσότερες παραχωρήσεις. Τα προβλήματα, ήταν τέσσερα: το θέμα των ξεχωριστών δήμων (ελληνικών και τουρκικών), η στελέχωση του κράτους, το φορολογικό και ο στρατός. [7]
Το πεδίο αντιπαραθέσεων ήταν η βουλή, με την πρώτη επίσημη διαμαρτυρίας της τουρκικής κοινότητας πραγματοποιήθηκε, στις 6 Δεκεμβρίου 1960. Με τον Χαλήτ Αλή Ριζά, να διαμαρτύρεται για την εφαρμογή του ποσοστού που είχε συμφωνηθεί στα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου.
Η πρώτη σημαντική κοινοβουλευτική σύγκρουση συνέβη στις 27 Απριλίου 1961. Ο αντιπρόεδρος της Βουλής Ορχάν Μουντερίσογλου , τρεις βδομάδες νωρίτερα είχε γράψει ως θέμα την καθυστέρηση εφαρμογής ζητημάτων της συμφωνίας. Την ημέρα συζήτησης, ζήτησε την απαλοιφή καθώς τόνισε ότι οι αρμόδιοι εργάζονται για την εφαρμογή. Ο Βάσσος Λυσαρίδης, εξοργίστηκε, από την απάλειψη του θέματος , λέγοντας : «μου δόθηκε η ευκαιρία καθόλο το διάστημα να μελετήσω το θέμα και είμαι σε θέση να δώσω στην βουλή στοιχεία και πληροφορίες , τα οποία θα πείσουν όλους τους βουλευτές ότι ανεξαρτήτως φυλετικής διάκρισης, η οποία περιλαμβάνεται στο 70 -30, όχι μόνο έγινε ότι έπρεπε να γίνει, αλλά υπερβήκαμε τα εσκαμμένα, κάμαμε περισσότερα από όσα είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε και αυτό έγινε πριν το θέμα, από τον αντιπρόεδρο.
Κύπρος: Στο δρόμο για την Ζυρίχη και το σχέδιο Μακμίλαν
Στις 19 Ιουνίου 1958, ο Βρετανός πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν, παρουσίασε στην Βουλή των Κοινοτήτων, το δικό του, σχέδιο για την λύση του Κυπριακού.
Επρόκειτο για μια de facto , επιβολή ενός τριπλού συνεταιρισμού (Βρετανία, Ελλάδα, Τουρκία). Στην διοίκηση θα μετείχαν έναν Έλληνας και ένας Τούρκος, που θα αντιπροσώπευαν τις αντίστοιχες κυβερνήσεις των κρατών τους. Στο εκτελεστικό συμβούλιο, θα μετείχαν και οι δύο κοινότητες με την ελληνική να διαχειρίζεται τέσσερα υπουργία και την τουρκική δύο.
Οι Τούρκοι αρχικά το απέρριψαν επειδή δεν ικανοποιούσε την προοπτική της διχοτόμησης. Στην πορεία, όμως, οι Μεντερές και Ζούλου, ενημέρωσαν τον άγγλο πρωθυπουργό ότι το αποδέχονται. Αντίθετα, η ελληνική κυβέρνηση, , το θεώρησε απαράδεκτο και το απόρριψε. Και ο Μακάριος το απέρριψε με την σειρά του, κατά την διάρκεια της διαμονής του, στην Αθήνα, μετά την ανάκληση της εξορίας του, στις Σεϋχέλλες.
Η ελληνική πλευρά, ήταν συγκλονισμένη, γιατί το Σχέδιο των άγγλων, επανέφερε την Τουρκία στην Κύπρο, με την συμμετοχή των αντιπροσώπων της Τουρκικής Κυβέρνησης, στο Συμβούλιο του Κυβερνήτη και με την μετατροπή των 120.000 τουρκοκύπριων σε Τούρκους υπηκόους. Η κατάσταση δυσκόλευε για την ελληνική πλευρά, μετά την αλλαγή στάσης των Εργατικών. Αρχικά, η αντιπολίτευση στήριζε την ελληνική πλευρά, στην πορεία όμως στήριξε το σχέδιο Μακμίλαν. Έτσι χάθηκαν και οι ελπίδες για ευνοϊκότερες συνθήκες στο κυπριακό, σε περίπτωση νίκης των Εργατικών, στις βρετανικές εκλογές. Η Βρετανία, ανακοίνωσε, ότι θα έθετε το σχέδιο σε λειτουργία την 1η Οκτωβρίου 1958, με μοναδικό συνεταίρο την Τουρκία. Οι Άγγλοι απείλησαν για αποχώρηση του στρατού τους, στις βάσεις και θα άφηναν Έλληνες και Τούρκους, να λύσουν μόνοι τους, τις διαφορές τους. Ηταν ενας εκβιασμός της ελληνικής πλευράς, καθώς οι πιθανότητες ενός ελληνοτουρκικού πολέμου, θα ήταν μεγάλες, όπως συνέβη στην Παλαιστίνη, το 1947. Το σχέδιο Μακμίλαν, ήταν ο βασικός λόγος που οι δύο πλευρές οδηγήθηκαν αρχικά στο διάλογο που έφερε την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου. Με την μη αποδοχή της Ελλάδας, ήταν ουσιαστικό νεκρό. Η Τουρκία, με την πίεση των αντιπροσώπων του ΟΗΕ, ήταν σε δύσκολη θέση. Η Ελλάδα, από την πλευρά της δεν μπορούσε επ’ ουδενί λόγο, να δεχθεί την προοπτική της διχοτόμησης. Ελλάδα και Τουρκία, που ήθελαν λύση του Κυπριακού, ώστε να μην βρεθούν σε νέο αδιέξοδο και αποφάσισαν να πάρουν τις τύχες στα χέρια τους.
Στην τελευταία συνέλευση του ΟΗΕ, ( 5/12/58), υπήρξε απόφαση, που έδειξε τον δρόμο, γι μια λύση κοινής αποδοχής, που ήταν η δεσμευμένη ανεξαρτησία, με την διχοτόμηση να παρουσιάζονται βαθιά πληγωμένη.
Ο Μακάριος, βλέποντας το αδιέξοδο, αποφάσισε ν ‘αλλάξει ρότα και από την αυτοδιάθεση, έριξε στο τραπέζι την ανεξαρτησία. Στις 22 Σεπτεμβρίου, 1958, σε συνέντευξη του, προς την βρετανίδα δημοσιογράφο και βουλευτή των Εργατικών, Μπάρμπαρα Κασλ, τάχθηκε υπέρ της ανεξαρτησίας.
Ένα από τα σημαντικά προβλήματα του νέου συντάγματος ήταν η Δημόσια Υπηρεσία, σύμφωνα με την οποία αποτελείται από ελληνοκύπριους σε ποσοστό 70% και Τουρκοκύπριους σε ποσοστό 30%. Η διάταξη αποτελούσε μια διαρκή πηγή συγκρούσεων ανάμεσα στις δύο κοινότητες.
Ο Μακάριος πρότεινε, μια μεταβατική περίοδο, αυτοκυβέρνησης και στην συνέχεια κάτω από την εγγύηση του ΟΗΕ, θ’ ανακηρύσσονταν ανεξάρτητο κράτος. Το σχέδιο, εμπεριήχε και πλήρεις εγγυήσεις στην τουρκική μειονότητα. Ο Κύπριος ηγέτης, ομολόγηγε αργότερα, ότι η στροφή του, στην ανεξαρτησία, έγινε με την προτροπή των ΗΠΑ, οι οποίες αποφάσισαν να παρέμβουν μέσω παρασκηνίου,, γιατί επηρεάζονταν αρνητικά οι σχέσεις δύο κρατών, που αποτελούσαν μέλη του ΝΑΤΟ .
Η πρόταση του Μακάριου, απορρίφτηκε, από την Βρετανική κυβέρνηση, μέσω της επιστολής του Άγγλου υπουργού Εξωτερικών Σέλγουιν Λόιντ, προς τον αντίστοιχο έλληνα, Ευάγγελο Αβέρωφ. Στην επιστολή, ανέφερε μεταξύ άλλων, ότι εμμένουμε στην πρόταση μας. Αν αλλάξουμε, μπορεί να σταματήσει τις ενέργειες του, ο ΕΟΚΑ, αλλά θ’ αναλάβει δράση ο τουρκικός ΕΟΚΑ και επειδή είναι κοντά η Τουρκία, ο ανεφοδιασμός , είναι ευκολότερος .
Το σχέδιο ενώ άρχισε να εφαρμόζεται στην Κύπρο, με τον Βρετανό Κυβερνήτη και τον Τούρκο αντιπρόσωπο στο πλευρό, στον ΟΗΕ, το Κυπριακό έμπαινε ξανά με αίτημα αυτή την φορά για ανεξαρτησία, με εισηγητή τον Ινδό εκπρόσωπο, Κρίσνα Μένον. Οι συνθήκες έδειχναν ευνοϊκές και θα ψηφίζονταν, από τα 2/3 του σώματος(. Όταν όμως η βρετανική πλευρά υποστήριξε, ότι η ανεξαρτησία δεν θα γίνονταν δεκτή από την Τουρκική πλευρά και θα οδηγούνταν σε ελληνοτουρκικό πόλεμο, στην Πολιτική Επιτροπή, το σχέδιο του Ιραν που στήριζε τις βρετανικές θέσεις, ενώ τύγχανε την υποστήριξη των ΗΠΑ. Εν τέλει, πέρασε ομόφωνα το ψήφισμα του Μεξικού: «Η Γενική Συνέλευση, αφού εξέτασε το ζήτημα της Κύπρου, αφού έλαβε υπόψη την απόφαση 1012/ΧΙ εκφράζει την πεποίθηση της, ότι θα συνεχιστούν προσπάθειες, μεταξύ των μελών , για να επιτευχθεί ειρηνική, δημοκρατική και δίκαιη λύση σύμφωνα με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών»,
Οι Κύπριοι έχαναν κάθε δικαίωμα για αυτοδιάθεση και οι Τούρκοι πλέον μπορούν να σχεδιάζουν την διχοτόμηση, ενώ με την αντίθεση την Ελλάδας στο σχέδιο, καταλαβαίνουν ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί. Ένα άλλο γεγονός, αναγκάζει την Τουρκία, ν αλλάξει και στην στάση στο Κυπριακό. Με την ανατροπή του φιλοτουρκικού καθεστώτος στο Ιράκ, οι Τούρκοι αντιλαμβάνονται ότι επαναπροσέγγιση με την Ελλάδα ήταν απαραίτητη. Ο υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας Φατιν Ζορλού, προσεγγίζει φιλικά τον Έλληνα υπουργό Ευάγγελο Αβέρωφ και του προτείνει την έναρξη μυστικών συνομιλιών, με απώτερο στόχο την συμφωνημένη λύση ανεξαρτησίας της Κύπρου, με την Βρετανία, να μην μετέχει στις διαδικασίες.
Η πρώτη συνάντηση, πραγματοποιήθηκε το πρωί της 6ης Δεκεμβρίου 1958 στον μεγάλο γυάλινο ουρανοξύστη του ΟΗΕ. Οι συνομιλίες διεξάγονταν με την σύμφωνη γνώμη του Μακαρίου. Όταν οι θέσεις των δύο πλευρών είχαν προσεγγίσει σε σημαντικό βαθμό ενημερώθηκαν ο Μακάριος και ο εθναρχεύον Κίτίου Ανθιμος, οι οποίοι τις ενέκριναν. Παρέμειναν, όμως κάποια επίμαχα σημεία, που έπρεπε να συμφωνηθεί.
Συμπεράσματα
Οι Συμφωνίες Ζυρίχης- Λονδίνου, έχουν τις σφραγίδα δύο ανθρώπων, των δύο υπουργών εξωτερικών, της Ελλάδας και της Τουρκίας. Ο Ευαγγελος Αβέρωφ, από την Ελλάδα και ο Τούρκος Φατιν Ζορλού, ξεκίνησαν τις συνομιλίες και αφού έφθασαν κοντά σε συμφωνία, πήραν μέρος στις συζητήσεις οι πρωθυπουργοί και η Μεγάλη Βρετανία.
Αμφότερες, οι δύο πλευρές, προχώρησαν σε υποχωρήσεις, ώστε να βρεθεί μια τομή, ένα σημείο σύγκλισης και ν’ επέλθει συμφωνία. Οι υποχωρήσεις δεν έγιναν λόγω αμοιβαίας συμπάθειας, αλλά αναγκάστηκαν, καθώς υπήρχε ο φόβος ήττας, είτε της Ελλάδας, είτε της Τουρκίας.
Το κυρίαρχο ερωτήματα που απασχολεί από τότε τους μελετητές αφορά στο ρόλο που διαδραμάτισε η Βρετανία και κατά πόσον είχε παγιδεύσει τον Μακάριο. Ορισμένοι μελετητές (πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η κατά τα άλλα αξιόλογη εργασία της Νταϊάνας Μαρκίδου “Cyprus 1957-1963, From Colonial Conflict to Constitutional Crisis” ) καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα περί παγίδευσης του Μακαρίου από τους Βρετανούς αποτελεί θεωρία συνωμοσίας και επικαλούνται τις αλλεπάλληλες σαφείς προειδοποίησης της βρετανικής διπλωματίας προς τον Μακάριο να αποφύγει τις μονομερείς ενέργειες.
Το Σύνταγμα που ¨γεννήθηκε» μέσα από τις συμφωνίες και ίσως μέσα από ατέρμονες συζητήσεις, δεν στήθηκε σε ένα στέρεο περιβάλλον, αλλά σαθρό. Σοβαρά ζητήματα προέκυψαν, είτε αφορά την διοίκηση, είτε τους υπαλλήλους που θα στελέχωναν το νέο κράτος, την φορολογία και ο στρατός, ήταν ζητήματα, που από την πρώτη στιγμή φάνηκαν απροσπέλαστα εμπόδια.
Πηγές
Αβέρωφ Τοσίτσα, Ιστορία των χαμένων ευκαιριών (Κυπριακό 1950-1963) Β Τόμος Αθήνα Εκδόσεις Εστία, 1982
Αιμιλιανίδης, Αχιλλέας, Κοινοβουλευτική Συνύπαρξη Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων 1960-1963, Λευκωσία, Επιφανίου
Crouzet, Francois, Η Κυπριακή Διένεξη 1946-1954, τόμ. Β’ Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2011, τόμος Β
Χατζηβασιλείου, Ευάνθης, Το Κυπριακό Ζήτημα, 1878-1960: Η συνταγματική πτυχή, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1998
Χρυσοστόμου Α. Από τον Κυπριακό στρατό μέχρι και την δημιουργία της Εθνικής Φρουράς (1959-1964), Η διοικητική δομή, στελέχωση, συγκρότηση και οργάνωση του Κυπριακού Στρατού και η δημιουργία ενόπλων ομάδων-οργανώσεων στις δύο κοινότητες Πανεπιστήμιο Κύπρου, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας , Διδακτορική Διατριβή , Λευκωσία 2013
Καζαμίας, Γιώργος, Κυπριακή Δημοκρατία 1960-1974: Από την ‘ανεπιθύμητη ανεξαρτησία’ στην τουρκική εισβολή, Εναλλακτικό Διδακτικό Υλικό,Λευκωσία: AΠΚΥ, 2010
Δρουσιώτης Μ., ΕΟΚΑ Η σκοτεινή όψη , Αθήνα Εκδόσεις Στάχυ , 1998
