Το Ύψωμα 731 είναι από τις πλέον ηρωικές και αιματηρές μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και συχνά αποκαλείται «Οι Θερμοπύλες της Ηπείρου». Η μάχη διεξήχθη κατά τη διάρκεια της Εαρινής Επίθεσης των Ιταλών τον Μάρτιο του 1941, και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόκρουση των δυνάμεων του Μπενίτο Μουσολίνι από τα ελληνικά στρατεύματα. Οι σφοδρές επιθέσεις των Ιταλών δεν κατάφεραν να καταλάβουν το ύψωμα, παρά τις τεράστιες απώλειες που υπέστησαν και τις αμέτρητες επιθέσεις με πυροβολικό, όλμους και αεροπορικές βόμβες.
Το Ύψωμα 731 αποτέλεσε έναν από τους πιο στρατηγικά σημαντικούς στόχους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο ελληνοαλβανικό μέτωπο. Βρίσκεται περίπου 20 χιλιόμετρα βόρεια της Κλεισούρας και ελέγχει τις μετακινήσεις στην κεντρική Αλβανία, αποτελώντας ισχυρό σημείο άμυνας για τις ελληνικές δυνάμεις. Η κατάληψή του από τον Ελληνικό Στρατό κατά τους χειμερινούς μήνες του 1941 καταδίκασε κάθε ιταλική προσπάθεια διάσπασης του μετώπου.
Οι ελληνικές δυνάμεις βρίσκονται υπό σφοδρότατη επίθεση από όλες τις πλευρές. Ο κεντρικός στρατηγικός στόχος είναι το ύψωμα 731, το οποίο δεσπόζει στο κέντρο του μετώπου, απέναντι από το παρατηρητήριο του Μουσολίνι. Τη θέση υπερασπίζονται οι άνδρες του 2ου Τάγματος του 5ου Συντάγματος Πεζικού, υπό τη διοίκηση του ταγματάρχη Δημητρίου Κασλά, ενώ το Σύνταγμα διοικείται από τον συνταγματάρχη Νικόλαο Γεωργούλα. Όλοι τους έχουν δώσει όρκο να μην επιτρέψουν στον εχθρό να περάσει, ακόμη και αν χρειαστεί να πέσουν μέχρις ενός. Με γενναιότητα και αυταπάρνηση, οι άνδρες του 2ου Τάγματος πολεμούν ακατάπαυστα, καταφέρνοντας να εξολοθρεύσουν πολλούς από τους εχθρούς. Το ύψωμα, άλλοτε δασωμένο, έχει μετατραπεί σε κρανίου τόπο, καθώς οι αδιάκοπες εκρήξεις βομβών και οβίδων έχουν ανασκάψει το έδαφος, μειώνοντας το ύψος του κατά τρία μέτρα.
Στις 9 Μαρτίου 1941, ο ίδιος ο Μπενίτο Μουσολίνι παρακολούθησε από κοντά την έναρξη της Εαρινής Επίθεσης, μια επιχείρηση που στόχευε στη διάσπαση του ελληνικού μετώπου. Οι Ιταλοί εξαπέλυσαν 18 επιθέσεις σε διάστημα μιας εβδομάδας κατά του Υψώματος 731, με συνεχή βομβαρδισμό από το πυροβολικό, όλμους και αεροπορικές βόμβες. Η σφοδρότητα της μάχης ήταν τέτοια που το ύψωμα έχασε 5 μέτρα από το αρχικό του ύψος και μετονομάστηκε σε Ύψωμα 726.
Παρά τις συνεχείς επιθέσεις, οι Έλληνες υπερασπιστές του Υψώματος 731, κυρίως άνδρες από τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα, με επικεφαλής τον Δημήτριο Κασλά, παρέμειναν ανυποχώρητοι. Η αποφασιστικότητά τους και η αντοχή τους να αντιμετωπίσουν υπέρτερες ιταλικές δυνάμεις έγραψαν μια από τις πιο ένδοξες σελίδες στην ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Συνολικά, οι Ιταλοί εξαπέλυσαν 18 επιθέσεις κατά του Υψώματος 731, χωρίς όμως να καταφέρουν να περάσουν. Την επίθεση παρακολουθούσε ο ίδιος ο Μουσολίνι από κοντά, αλλά η αποτυχία του στρατού του ήταν ολοκληρωτική. Οι άνδρες του 5ου Συντάγματος Πεζικού υπό τον Δημήτριο Κασλά έγραψαν μια από τις πιο ένδοξες σελίδες της ελληνικής πολεμικής ιστορίας, καθώς διατήρησαν τις θέσεις τους παρά τον υπερδιπλάσιο και καλύτερα εξοπλισμένο αντίπαλο.
Η στρατιωτική στρατηγική και οι ηρωικές θυσίες στο Ύψωμα 731
Ο διοικητής του 5ου Συντάγματος Πεζικού, Δημήτριος Κασλάς, έδωσε σαφείς εντολές στους άνδρες του να αμυνθούν μέχρις εσχάτων, καθώς γνώριζαν πως η διατήρηση του υψώματος ήταν κρίσιμη για την έκβαση της μάχης. Η μάχη για το Ύψωμα 731 ήταν τιτάνια, με τους άνδρες του ΙΙ/5 Τάγματος να αντέχουν παρά τις τεράστιες απώλειες. Τις πρώτες 2,5 ώρες της μάχης, το ιταλικό πυροβολικό εκτόξευσε χιλιάδες βλήματα, χωρίς ωστόσο να καταφέρουν να διασπάσουν την ελληνική άμυνα.
Στο προσωπικό χειρόγραφο ημερολόγιο του Ταγματάρχη (τότε) Δημητρίου Κασλά, από το Πουρί Ζαγοράς, Διοικητή του ΙΙ (2ου) Τάγματος του 5ου Συντάγματος Τρικάλων, που με τους στρατιώτες του υπερασπίστηκε το ύψωμα 731, αναφέρει:
«(Ημέρα πρώτη: Κυριακή 9η Μαρτίου 1941, «έναρξις της επιθέσεως»)
(Πρωινές ώρες): Την 06:30 ώραν ήρξατο τρομακτικόν και καταιγιστικόν πυρ του εχθρικού Πυροβολικού και όλμων. Η πρώτη ομοβροντία μιας βαρέως Πυροβολαρχίας ερρίφθη ακριβώς την 06:30 ώραν επί του υψώματος 731, όπου ο Σταθμός Διοικήσεώς μου ήτο το σύνθημα της ενάρξεως της βολής.
Ο βομβαρδισμός συνεχίζεται με αυξάνουσαν έντασιν. Σμήνη αεροπλάνων ρίπτουν συνεχώς τα φορτία των επί των υψωμάτων 731 και 717. Το ύψωμα 731, όπου το Τάγμα μου, σείεται συνεχώς, σκόνη, φωτιά και καπνός, η ατμόσφαιρα είναι βαρειά, δύσκολα αναπνέει κανείς από τα αέρια των εκρήξεων, κόλασις πυρός, μας περιβάλλαν καπνοί και αι φλόγες, δεν ημπορούμε να διακρίνουμε τι γίνεται εις απόστασιν 10 μέτρων. Το ύψωμα 731 ήτο δασωμένον με δέντρα ύψους 4-5 μέτρων, εντός διώρου έμεινε γυμνόν. Τα συρματοπλέγματά μας κατεστράφησαν, τα χαρακώματα ισοπεδώθηκαν, οι στρατιώται καλύπτονται εις τας οπάς των οβίδων και αγωνίζονται απεγνωσμένα να επανορθώσουν τας ζημίας, ιδίως να προστατεύσουν τα πολυβόλα και οπλοπολυβόλα από την καταστροφήν, από τις πέτρες και χώματα που εγείροντο από τας εκρήξεις. Τα υπάρχοντα επί του υψώματος 731 δύο πυροβόλα των 6,5 και αντιαρματικός ουλαμός των 37 κατεστράφησαν ολοτελώς.
Περί την 07:30 ώραν κατόρθωσα να επικοινωνήσω τηλεγραφικώς δια λίγα λεπτά με τον Συνταγματάρχην Κετσέαν, επίσης μετά του Διοικητού του Συγκροτήματος Συνταγματάρχου Γεωργούλα Ν., οι οποίοι αγωνιούσαν να πληροφορηθούν την κατάστασίν μας. Με ερώτησαν εάν οι άνδρες του Τάγματος κρατούν τας θέσεις των, τους απάντησα ότι οι Λόχοι ευρίσκονται εις τας θέσεις των. Μου διεβίβασεν την εξής Διαταγήν γραπτήν: «Επί των θέσεών σας θ’ αμυνθήτε μέχρις εσχάτων, Η Πατρίς, η Ανωτάτη Διοίκησις απαιτεί να κρατήσητε ψηλά την τιμήν των όπλων.».
…Του απήντησα: οτιδήποτε και αν συμβή δεν θα εγκαταλείψωμεν το 731 και έχω πεποίθησιν ότι δεν θα περάσουν οι Ιταλοί.
Περί την 8ην ώραν το Πυροβολικόν του εχθρού ήρχισε να επιμηκύνη την βολήν του εις τα μετόπισθεν του Τάγματος και την 08:30 έπαυσεν την βολήν του επί των υψωμάτων 731 και 717. ΄Ητο φανερόν πλέον ότι θα ήρχιζεν η επίθεσις των Ιταλών. Διέταξα τους Λόχους να ετοιμάσουν τα αυτόματα και να μη βάλουν από μεγάλας αποστάσεις, παρά μόνον όταν οι Ιταλοί θα έφθαναν εις ωρισμένα σημεία του εδάφους που υπεδείχθησαν επί τόπου εις απόστασιν περίπου 200 μέτρων.
Περί την 09:30 ώραν οι Ιταλοί χρησιμοποιούντες τας δεξιά του 5ου Λόχου βαθείας γραμμάς πλησιάζουν επικινδύνως και προσεγγίζουν τα κατεστραμμένα συρματοπλέγματα. Αρχίζει πλέον ο αγών διά της χειροβομβίδος. Οι Ιταλοί δοκιμάζουν με τρόμον και φωνάς τα καταστρεπτικά αποτελέσματα των αμυντικών μας χειροβομβίδων.
(Μεσημέρι): Την μεσημβρίαν προσπαθούν οι Ιταλοί να επαναλάβουν την επίθεσίν των, αλλά ευθύς ως αναπτύσσονται καθηλούνται και διασκορπίζονται από το Πυροβολικό και τα Πολυβόλα μας.
(Απόγευμα): Το απόγευμα και ενώ μέχρι της στιγμής εκείνης τα εχθρικά πυρά είχον αραιωθή, εκσπά και νέα επίθεσις μετά σφοδρού βομβαρδισμού, εφ’ ολοκλήρου του τομέως της Ι Μεραρχίας και ανασκάπτεται πάλιν το έδαφος από το πυροβολικόν και τας βόμβας αεροπλάνων. Οι στρατιώται περιμένουν να πλησιάσουν τα εχθρικά τμήματα πεζικού, τα παραλαμβάνουν με τα αυτόματα και τα αποδεκατίζουν με επιτυχείς ριπές και όταν ο εχθρός χρησιμοποιή τας βαθείας γραμμάς και προσεγγίζει τα χαρακώματα, επιτίθενται διά της χειροβομβίδος και της λόγχης.
Οι Ιταλοί όμως δεν παραιτούνται. Δοκιμάζουν διά μία ακόμα φοράν, προτού νυκτώση, να διασπάσουν τας γραμμάς μας επί του υψώματος 731.Και η προσπάθεια αυτή αποκρούεται σε σοβαροτάτας απωλείας.
(Βράδυ): Η νύκτα μας βρίσκει όλους εξηντλημένους σωματικώς. Είμεθα όλη την ημέραν νηστικοί. Εν τούτοις κανείς δεν θέλει να φάγη. Έχουμε άφθονο κονιάκ. Οι Λόχοι δεν ζητούν ψωμί αλλά χειροβομβίδας αμυντικάς και σκαπανικά εργαλεία. Καθ’ όλην την νύκτα οι ημιονηγοί του Τάγματος, οι αφανείς αυτοί ήρωες επηγαινοερχόνταν εις τον σταθμόν εφοδιασμού διά να μας φέρουν εκατοντάδας φορτίων χειροβομβίδων, πυρομαχικών και λοιπών εφοδίων.
Οι Έλληνες υπερασπιστές και οι απώλειες
Οι επιθέσεις συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση, και παρά τις απώλειες που ανέρχονταν σε 125 νεκρούς και πάνω από 400 τραυματίες, οι Έλληνες κρατούσαν το ύψωμα. Ο Κασλάς, ο οποίος περιγράφεται σε πολλές πηγές ως αυστηρός αλλά δίκαιος ηγέτης, ήταν από τους καθοριστικούς παράγοντες της επιτυχίας, καθώς ενέπνεε τους άνδρες του να πολεμούν μέχρι τέλους. Το 731 παρέμεινε στα χέρια των Ελλήνων και, μετά από επαναλαμβανόμενες αποτυχημένες προσπάθειες, οι Ιταλοί υποχώρησαν.
Η αποτυχία του Μουσολίνι και η αιώνια δόξα του Υψώματος 731
Η αποτυχία των Ιταλών στην Εαρινή Επίθεση ήταν καταστροφική για το κύρος του Μουσολίνι, ο οποίος είχε παρακολουθήσει τις μάχες από κοντά. Οι Ιταλικές δυνάμεις υπέστησαν τεράστιες απώλειες, με πάνω από 1.000 νεκρούς και 3.000 τραυματίες. Η Μάχη στο Ύψωμα 731 ήταν το αποκορύφωμα της ελληνικής αντίστασης στο αλβανικό μέτωπο και έμεινε στην ιστορία ως μια από τις πιο αιματηρές και ηρωικές μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Οι θυσίες των υπερασπιστών του υψώματος, που αποτελούν σύμβολο ηρωισμού και αντοχής, αναγνωρίστηκαν με το πέρασμα των χρόνων, με το όνομα «Ύψωμα 731» να αναγράφεται στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη.
Οι αξιωματικοί και οπλίτες που υπερασπίστηκαν με σθένος και ομοψυχία σε όλα τα επίπεδα, από τον ανώτατο ηγέτη ως τον τελευταίο μαχητή, το ύψωμα 731, καθώς και τα κοντινά υψώματα, δεν έκαναν απλώς το καθήκον τους Με τη θυσία και τη νίκη τους έδωσαν νόημα στην έννοια «κατοχή εδάφους», αντιμετωπίζοντας μάλιστα έναν εχθρό πολλαπλάσιο και καλύτερα εξοπλισμένο. Η εξαιρετική φθορά και οι απώλειες των ιταλικών τμημάτων που επιτέθηκαν στο ύψωμα 731, αιτιολογεί και την απόφασή τους να αναγείρουν στην περιοχή αυτή γενικό μνημείο πεσόντων του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Ο χώρος απεκλήθη «Ιερή Ζώνη», λόγω των τρομερών απωλειών που υπέστησαν τα ιταλικά στρατεύματα κατά τις επιθέσεις για την κατάληψή του.
