Ο τορπιλισμός του καταδρομικού «Έλλη» αποτελεί ένα από τα πιο τραγικά και καθοριστικά γεγονότα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Το περιστατικό αυτό συνέβη στις 15 Αυγούστου 1940, στην Τήνο, ανήμερα του εορτασμού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, και αποτέλεσε την απαρχή της κλιμάκωσης των εντάσεων που οδήγησαν την Ελλάδα στην εμπλοκή της στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στις αρχές Αυγούστου 1940, η διοικούσα επιτροπή του Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου ζήτησε με επιστολή της προς το Υπουργείο Ναυτικών την αποστολή πολεμικού πλοίου στο νησί, ώστε να τιμήσει με την παρουσία του τις εορταστικές εκδηλώσεις προς τιμή της Παναγίας. Το Υπουργείο ανταποκρίθηκε θετικά και έστειλε το καταδρομικό «Έλλη», παρά τις τεκμηριωμένες αντιρρήσεις του Αρχηγού Στόλου, Επ. Καββαδία.
Ο έμπειρος αξιωματικός ζητούσε τη συγκέντρωση όλων των πλοίων στον ναύσταθμο της Σαλαμίνας, προκειμένου να προστατευτούν από την ολοένα αυξανόμενη ιταλική επιθετικότητα. Παρά τις ανησυχίες του, ανήμερα της 15ης Αυγούστου το ελληνικό καταδρομικό αγκυροβόλησε 550 μέτρα από τον μεσημβρινό λιμενοβραχίονα της Τήνου.
Ο κυβερνήτης Αγ. Χατζόπουλος, εμφανώς ανήσυχος για την ασφάλεια του πλοίου, διέταξε τη λήψη όλων των απαιτούμενων μέτρων: την τήρηση στεγανών εν πλω, τη διατήρηση του λέβητα σε πλήρη πίεση και την ετοιμότητα των αντιαεροπορικών πυροβόλων. Παρά τα προληπτικά αυτά μέτρα, η «Έλλη» τορπιλίστηκε ύπουλα από ιταλικό υποβρύχιο, βυθίζοντας όχι μόνο ένα πλοίο αλλά και την ελπίδα για ειρήνη, οδηγώντας την Ελλάδα σε μία νέα περίοδο πολέμου.
Τι προηγήθηκε
Μετά την ήττα της Γαλλίας από τις δυνάμεις του Άξονα τον Ιούνιο του 1940, η ιταλική ηγεσία αποφάσισε ότι είχε έρθει η κατάλληλη στιγμή για την επίθεση κατά της Ελλάδας. Από τον Αύγουστο μέχρι τον Οκτώβριο του 1940, η Ιταλία προέβη σε μια σειρά προκλήσεων, με σκοπό να οδηγήσει την Ελλάδα σε πόλεμο. Κατά το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου, η ιταλική πλευρά αξιοποίησε ένα ασήμαντο περιστατικό, τη δολοφονία του Νταούτ Χότζα σε αλβανικό έδαφος κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα από δύο Αλβανούς, για να εξαπολύσει μια προπαγανδιστική εκστρατεία κατά της Ελλάδας. Στόχος ήταν να την παρουσιάσει ως χώρα που δεν σεβόταν τα δικαιώματα των μειονοτήτων.
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, ο Νταούτ Χότζα ήταν ένας ποινικός εγκληματίας που είχε καταφύγει στην Αλβανία στις αρχές της δεκαετίας του 1920 για να αποφύγει τη σύλληψη από τις ελληνικές αρχές, καθώς εκκρεμούσαν εις βάρος του καταδικαστικές αποφάσεις των Κακουργιοδικείων Ιωαννίνων και Πρεβέζης. Τα θύματά του ήταν τόσο χριστιανοί όσο και μουσουλμάνοι, με την πλειοψηφία τους να είναι μουσουλμάνοι. Καμία από τις πράξεις του δεν μαρτυρούσε δράση υπέρ της απελευθέρωσης της Τσαμουριάς, όπως υποστήριζε η ιταλική προπαγάνδα. Από την πλευρά της, η ελληνική κυβέρνηση, υπό τον Ιωάννη Μεταξά, υιοθέτησε μια μετριοπαθή στάση, με τον ελληνικό Τύπο να αποφεύγει να δυναμιτίσει την κατάσταση.
Η κορύφωση των ιταλικών προκλήσεων ήρθε στις 15 Αυγούστου 1940, όταν το ιταλικό υποβρύχιο «Ντελφίνο» τορπίλισε το ελαφρύ καταδρομικό πλοίο «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου, κατά τη διάρκεια των εορτασμών της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η τορπίλη έπληξε το πλοίο στο μηχανοστάσιο και στις δεξαμενές καυσίμων, οδηγώντας το στη βύθιση μία ώρα αργότερα, παρά τις προσπάθειες του πληρώματος να το ρυμουλκήσει σε ρηχά νερά. Το υποβρύχιο εκτόξευσε άλλες δύο τορπίλες, οι οποίες αστόχησαν, πλήττοντας το κρηπίδωμα του λιμανιού. Στη συνέχεια, το υποβρύχιο απομακρύνθηκε χωρίς να γίνει γνωστή η ταυτότητά του.
Το Ιστορικό Πλαίσιο
Στις 15 Αυγούστου, το καταδρομικό «Έλλη» ήταν αγκυροβολημένο έξω από το λιμάνι της Τήνου, συμμετέχοντας στις εκδηλώσεις για τον εορτασμό της Παναγίας. Περί ώρα 08:25, λίγο πριν ξεκινήσει η λιτάνευση της ιερής εικόνας, το ιταλικό υποβρύχιο Delfino, υπό τις διαταγές του Ανθυποπλοιάρχου Τζουζέπε Αϊκάρντι, εξαπέλυσε τρεις τορπίλες κατά του καταδρομικού. Από αυτές, μόνο μία χτύπησε το πλοίο, προκαλώντας έκρηξη στο μηχανοστάσιο και πυρκαγιά στις δεξαμενές πετρελαίου, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους εννέα άτομα και να τραυματιστούν είκοσι τέσσερα.
Οι άλλες δύο τορπίλες στόχευαν τα επιβατηγά πλοία «Έλση» και «Έσπερος», που βρίσκονταν μέσα στο λιμάνι. Ευτυχώς, οι τορπίλες αστόχησαν και εξερράγησαν στην προκυμαία, χωρίς να προκαλέσουν θύματα. Παρά τις προσπάθειες του πληρώματος και των επιβατικών πλοίων να ρυμουλκήσουν την «Έλλη» στα ρηχά, το πλοίο βυθίστηκε περίπου μία ώρα αργότερα, στις 09:45, και το πλήρωμα αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει.
Η ηρωική διάσωση
Αξιοσημείωτη είναι η δράση του καπετάν Μιχάλη Πετυχάκη και του πληρώματος των αλιευτικών σκαφών «Προποντίς» και «Ελένη», που βρέθηκαν στην περιοχή. Αψηφώντας τον κίνδυνο, περισυνέλεξαν 24 τραυματίες ναυαγούς, αποτρέποντας την περαιτέρω απώλεια ζωών. Για την ηρωική τους αυτή πράξη, ο καπετάν Μιχάλης Πετυχάκης και το πλήρωμά του τιμήθηκαν από τον Βασιλιά Γεώργιο και την ελληνική κυβέρνηση με Τιμητική Ευαρέσκεια.
Οι αποκαλύψεις για την ταυτότητα του υποβρυχίου
Αμέσως μετά το συμβάν, η ελληνική κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά αποφάσισε να κρατήσει μυστική την ταυτότητα του επιτιθέμενου υποβρυχίου, για να αποφύγει μια άμεση σύγκρουση με την Ιταλία. Από την έρευνα που διεξήχθη από αξιωματικούς του Βασιλικού Ναυτικού, διαπιστώθηκε ότι οι τορπίλες ήταν ιταλικής κατασκευής, αλλά η κυβέρνηση απέφυγε να αποκαλύψει την εθνικότητα του υποβρυχίου, καθυστερώντας την έναρξη της ελληνοϊταλικής σύγκρουσης για δύο μήνες.
Η ελληνική κοινή γνώμη, ωστόσο, δεν είχε καμία αμφιβολία για την προέλευση της επίθεσης. Η δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας έγινε μόλις δύο ημέρες μετά την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, στις 30 Οκτωβρίου 1940.
Οι επιπτώσεις του τορπιλισμού
Ο τορπιλισμός της «Έλλης» δεν είχε μόνο στρατιωτικές συνέπειες αλλά και σημαντικές πολιτικές και ψυχολογικές επιπτώσεις. Η ενέργεια αυτή συσπείρωσε τον ελληνικό λαό, που αντιλήφθηκε ότι η σύγκρουση με την Ιταλία του Μουσολίνι ήταν αναπόφευκτη. Ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα, Εμανουέλε Γκράτσι, παραδέχτηκε αργότερα ότι το συμβάν αυτό οδήγησε σε μια ενότητα ψυχών στην Ελλάδα, με Μοναρχικούς και Βενιζελικούς να ενώνονται ενάντια στον κοινό εχθρό.
Η ιταλική πλευρά προσπάθησε να αποδώσει το συμβάν σε βρετανική προβοκάτσια, αλλά το ημερολόγιο του Ιταλού υπουργού Εξωτερικών, Γκαλεάτσο Τσιάνο, αναδεικνύει την ευθύνη του Ιταλού Διοικητή των Δωδεκανήσων, Ντε Βέκι, ο οποίος παραπλάνησε τον Μουσολίνι σχετικά με την παρουσία βρετανικών πλοίων στο Αιγαίο.
Το τέλος του υποβρυχίου Delfino
Το υποβρύχιο Delfino επέστρεψε αθόρυβα στη βάση του, χωρίς να γίνει γνωστή η ταυτότητά του μέχρι το τέλος του πολέμου. Μόνο πολλά χρόνια αργότερα, μέσα από τα απομνημονεύματα του Ντε Βέκι και τις μελέτες ιστορικών, αποκαλύφθηκε το πλήρες παρασκήνιο του τορπιλισμού.
Το «Ντελφίνο» στις 23 Μαρτίου 1943βυθίστηκε λίγο έξω από το λιμάνι του Τάραντα όταν συγκρούστηκε με το ρυμουλκό «Linbara» με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 28 μέλη του πληρώματος και να σωθούν άλλοι 21 του κυβερνήτη του συμπεριλαμβανομένου.
Ο τορπιλισμός του καταδρομικού «Έλλη» ήταν μια πράξη που προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και επηρέασε καθοριστικά την πορεία της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ενέργεια αυτή όχι μόνο συσπείρωσε τους Έλληνες αλλά αποτέλεσε και ένα ισχυρό πλήγμα για το ηθικό των Ιταλών, που είδαν την αδυναμία τους να κάμψουν το ελληνικό πνεύμα και το θάρρος.
Ο τορπιλισμός της «Έλλης» παραμένει μέχρι σήμερα μια από τις πιο συγκινητικές και τραγικές στιγμές της ελληνικής ναυτικής ιστορίας, συμβολίζοντας την ανδρεία, την αντίσταση και την ενότητα ενός λαού απέναντι σε έναν ισχυρό και αδίστακτο εχθρό.
Πρώην κινέζικο FEI – HUNG ΕΛΑΦΡΟ ΚΑΤΑΔΡΟΜΙΚΟ
Διαστάσεις: 98 / 12 / 4,3 μέτρα
Εκτόπισμα: 2.115 τόν.
Ταχύτητα: 26 κόμβοι (το 1940, 18 κόμβοι). Τριπλέλικο.
Οπλισμός: 3 πυροβόλα 152 χιλ., 2 πυροβόλα 66 χιλ., 2 πυροβόλα 40 χιλ., 2 Τ/Σ 19 ιντσών. Είχε μεταφορική ικανότητα 100 ναρκών.
Ναυπηγήθηκε το 1912-13 στις ΗΠΑ για λογαριασμό της κινεζικής κυβερνήσεως. Αγοράσθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση το 1914. Μετασκευάστηκε ριζικά στη Γαλλία μεταξύ των ετών 1925-27. Έλαβε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Βυθίστηκε στις 15 Αυγούστου 1940, σε ειρηνική περίοδο, από το ιταλικό Υ/Β DΕLFΙΝΟ (Κυβερνήτης G.Aicardi), ενώ ήταν αγκυροβολημένο έξω από το λιμάνι της Τήνου, όπου είχε σταλεί για συμμετοχή στον εορτασμό της Παναγίας. Από τον τορπιλισμό σκοτώθηκαν 9 υπαξιωματικοί και ναύτες, ενώ τραυματίσθηκαν 24. Το ίδιο Υ/Β αποπειράθηκε στη συνέχεια να τορπιλίσει τα επιβατηγά ΕΛΣΗ και ΕΣΠΕΡΟΣ που βρίσκονταν μέσα στο λιμάνι της Τήνου. Ευτυχώς η απόπειρα απέτυχε και οι τορπίλες κατέστρεψαν μόνο ένα τμήμα του κρηπιδώματος του λιμανιού.
Το Μαυσωλείο της Έλλης
Το Μαυσωλείο της Έλλης ξυπνάει τις μνήμες από τη 15η Αυγούστου 1940, όταν το αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Τήνου, καταδρομικό Έλλη που συμμετείχε στον εορτασμό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, βυθίστηκε από ιταλικό υποβρύχιο.
Στο Μαυσωλείο της Έλλης υπάρχει το οστεοφυλάκιο των θυμάτων του τορπιλλισμού, των πρώτων θυμάτων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα.
Φυλάσσεται ακόμη τμήμα της τορπίλλης που έπληξε το καταδρομικό και αντικείμενα που ανασύρθηκαν κατά την ανέλκυση του σκάφους (1955) ή ξεβράστηκαν στο λιμάνι της Τήνου.
Δίπλα από το Μνημείο της Έλλης (κοντά στο φάρο του παλιού λιμανιού), φυλάσσεται ένα από τα κανόνια του καταδρομικού που συντηρήθηκε κατάλληλα και χρησιμοποιείται για κανονιοβολισμούς σε μεγάλες εορτές.
